Uşaqlığın son gecəsi

Gecə vaxtı bu qəbiristana, demək olar ki, heç kəs yaxınlaşmır. Gecə düşəndən sonra adamlar yollarını uzadıb kənardan keçirlər. Dəyirmançı Sadıq deyir ki, dünya da dağılsa, gecə vaxtı qəbiristana getməz. O deyir ki, gecələr bayquş gəlib evimizin qarşısındakı əncir ağacına qonub oxuyanda həmin skelet sərdabadan çıxıb qəbiristanda gəzişir, söhbət etmək üçün adam axtarır. Öz aramızdır, axır vaxtlar bu bayquş hər gecə gəlib ulayır… Əgər kimsə gecə vaxtı bu skeletlə qarşılaşsa, qorxudan bağrı çatlayıb ölər. Tək bir nəfərin – başdanxarab Tahirin bağrı çatlamayıb. Bir gecə necə olubsa, Tahir qəbiristanda bu skeletlə qarşılaşıb. O vaxt Tahir ağıllı-başlı adam imiş və hətta tezliklə evlənməyə hazırlaşırmış. Ancaq skeletdən necə qorxubsa, ağlını itirib. O vaxtdan bəri bədbəxt Tahir nimdaş geyimlə bağlarda gəzib-dolaşır, burnunun altında nəsə donquldanır və heç kəsə fikir vermir. Tahirin evi var, orada tək yaşayır, amma, demək olar ki, evinə heç getmir, harada gəldi sülənir. Üstəlik, deyilənlərə görə, onun doğma bacısı məşhur müğənnidir, ancaq, deyəsən, bütün bu danışılanlar boş cəfəngiyyatdır – bir dəfə mən həmin müğənnini gördüm, qətiyyən Tahirə oxşamırdı. Amma çox gözəldir! Xatırlayıram, bir dəfə filarmoniyadakı konsertdə onun oxuyacağını elan etdilər. O, səhnəyə çıxanda az qala tamaşaçılar ağıllarını itirəcəkdi – o qədər əl çaldılar ki… O, səhnəyə çıxana qədər beş artist çıxış etmişdi, zaldakılar oturub söhbət edirdilər, sanki bu artistlər səhnədə onlara görə çıxış etmirdi… Yox, bu müğənni Tahirin bacısı ola bilməzdi.

Biz yenə çörək alıb qəbiristanın yanından keçərək evə qayıdırıq. Artıq hava qaralır. Timka addımlarını yeyinlədir, çünki onun buralardan zəhləsi gedir. Bir dəfə o mənə qəribə bir şey danışdı. Hər dəfə qəbiristanın yanından keçəndə ona elə gəlir ki, kimsə arxada dayanıb nəfəs alır və arxadan çatıb ona baxmaq istəyir. Əslində, Timka qoçaq oğlandır, ancaq bu skeletdən qorxur.

Evə çatanda nənəm dedi ki, bizi – yəni Timka ilə məni qonşuya qonaq çağırıblar. Uşaqlardan kiminsə ad günü idi. Əlbəttə, getdik, axşam evdə boş-bikar oturmaq fikrimiz yox idi. Nənəm arxamızca səsləndi, dedi, ad gününə hədiyyəsiz getmək yaxşı deyil. Üstəlik, özü də yaxşı bilirdi ki, axşam vaxtı Pirşağıda keçi südündən, qarpızdan başqa heç nə tapmaq olmur.

Qonşunun bağı bizimkindən böyükdür. Onlar evin qarşısındakı iri ağacın altında süfrə açmışdılar. Qonşu bağlardan, kənddən uşaqlı-böyüklü qonaqlar gəlmişdi. Bağ sahibəsi bizə yaxınlaşıb valideynlərimizin nə vaxt gələcəyini və nənəmizin nəyə görə gəlmədiyini xəbər aldı. Əslinə qalsa, söhbət mənim nənəmdən gedirdi, ancaq artıq Pirşağıda hamı onu həm də Timkanın nənəsi kimi tanıyırdı, çünki nə vaxt baxsan, Timka bizdə olurdu. Sonra hamı süfrə arxasına keçib sağlıq deməyə başladı. Qonaqlardan biri qalxıb ad gününə toplaşdığımız oğlana dedi: “Arzu edirəm ki, sən də böyüyəndən sonra valideynlərinə oxşayasan”. Əgər ad günü olan oğlan böyüyüb atasına oxşayacaqsa, bunun nəyi yaxşıdır? Heç nə başa düşə bilmirəm. Onun atası balacaboy kişidir, sapsarı adamdır. Əgər mən sağlıq desəydim, deyərdim ki, bu oğlan valideynlərinə oxşamasın, ancaq heç kəs mənə söz vermədi. Ümumiyyətlə, həmin gecə bütün uşaqlar üzüm şirəsi içdi.

Sonra düz evin qabağında iri tonqal qaladılar. Tonqal alovlanandan sonra hamının kefi açıldı. Uşaqlar növbə ilə tonqalın yanında dayanıb şeir deyir, dinləyənlər isə özlərini elə göstərirdi ki, guya bu ifaların hamısı onlara həm xoş gəlir, həm də maraqlıdır. Uşaqların hamısı şeir deyib qurtardıqdan sonra böyüklər Timka ilə məni də yada saldı. Az qala zorla məni tonqalın yanındakı meydançaya apardılar. Məcbur olub onlara şeir oxudum. Əslində, bu heç şeir deyildi, “Tarantella” mahnısının sözləri idi. Evimizdə elə bir val vardı.

Gözlərini nə döyürsən

Ayaqyalın meymunça?

İnsanlar necə olur,

Biz bilirik, ay qoçaq.

Hamı güldü və bu vaxt Tahirin bacısını gördüm. O hamıdan çox qəhqəhə çəkib gülürdü. İlk baxışdan tanımadım, axı cəmi bircə dəfə konsertdə görmüşdüm. Sonra mənə yaxınlaşdı, əlimdən tutdu və uşaqların hamısından xahiş etdi ki, birlikdə nəsə oxuyaq. İlahi, o necə gözəl oxuyurdu! Səhnədəki kimi ucadan yox, asta səslə oxuyurdu, amma buna baxmayaraq, adama çox xoş gəlirdi. Biz də onunla bir yerdə oxuyurduq. Bircə Timka oxumur, heyrətlə bizə baxırdı.

Həmişə əvvəlcə mən yuxudan oyanırdım, bu səhər Timka oyatdı. Quyunun yanında yuyunandan sonra səhər yemək üçün üzüm dərməyə getdik. Şeh düşdüyündən tənəklər yaş, həm də soyuq idi. Hətta qum da nəmlənmişdi. Sonra tilovları götürüb dənizə balıq tutmağa getdik. Timka ilə mən sahilə hamıdan qabaq gedirik. Bağ adamları bir az gec oyanır, çimərliyə isə axşamüstü günəş suyu qızdırandan sonra gəlirlər. Bu gün kimsə bizdən əvvəl gəlmişdi dənizə. Onu uzaqdan görən kimi tanıdım. Bilmirəm niyə, ancaq o dəqiqə tanıdım. Yaxınlaşanda bizə əl yellətdi.

Tahirin bacısı, doğrudan da, çox gözəldir! Mən beləsini ancaq kinolarda görmüşdüm. Heç vaxt inanmazdım, belə gözəllikdə adam ola bilər. Başına yaylıq bağlamışdı. Yaylıq yox, elə bil əsl coğrafi xəritə idi: bütün okeanlar, dənizlər, materiklər, bütün ölkələr həmin yaylığın üstündə idi. İndi belə yaylıqlar çoxdur, ancaq o vaxt Tahirin bacısından başqa heç kəsdə eləsi yoxdu. Bəlkə də, vardı, amma mən heç görməmişdim.

Timka ilə mən səhərlər çimmirdik, ancaq balıq tuturduq, ancaq o səhər üçümüz bir yerdə suyu şappıldadaraq yorulana, dərimiz uyuşana qədər dənizdə çimdik. Bir qədər qızındıqdan sonra balıq tutduq. Tahirin bacısı bizə dəniz birəsi ilə balıq tutmağı öyrətdi. Əvvəllər ancaq soxulcan, bir də milçəklə tuturduq.

O gündən sonra dənizə üçlükdə getməyə başladıq. Təkcə dənizə bir yerdə getmirdik, səhərdən axşama qədər bir yerdə olurduq. Məzuniyyətdə olduğu üçün bağa gəldiyini söylədi, üstəlik, həm də Tahiri özü ilə aparmaq istəyirdi, ancaq, deyəsən, bundan bir şey çıxmayacaqdı. Çünki bir dəfə onu özü ilə Bakıya aparıb, amma o, təzədən evdən qaçaraq Pirşağıya gəlib. Tahir Pirşağıdakı evində çox azaz olur, heç kəs onun harada gecələdiyini bilmirdi.

O, qardaşına hər şeyi təzə almışdı. Üçümüz birlikdə Tahiri bərbərxanaya apardıq. Elə ki saçını-saqqalını qırxıb onu səliqəyə saldılar, hamımız Tahirin, əslində, çirkin olmadığını, hətta bir az da öz gözəl bacısına oxşadığını gördük. Tahirin üzünün dərisi zərif idi və yanmışdı, bacısının gözləri kimi qonur gözləri vardı, amma bu gözlər elə kədərli idi ki, adam onlara baxa bilmirdi.

Qonşular qızı qınadı, dedilər, nahaq yerə o qədər xərc çəkib, onsuz da bir-iki gündən sonra Tahir yenə əvvəlki kimi olacaq. Elə də oldu, ancaq bacısı deyilənlərə məhəl qoymurdu.

Qonşular, nənəm Tahirin bacısından danışırdılar. Onlar köks ötürüb deyirdilər ki, xoşbəxtlik gözəlliklə olmur, bax bu qız da çox gözəldir, şöhrəti var, ancaq həyatını qura bilmir. Nənəm bir dəfə ondan ərə getməməyinin səbəbini soruşdu, o isə cavab vermədi, sadəcə gülümsədi.

Çox öyrəşmişdik ona, deyəsən, bizimlə vaxt keçirmək onun da ürəyindən idi. Hər halda, bizsiz heç yerə getmirdi. Nənəm bizi kəndə çörək almağa göndərəndə Tahirin bacısı da bizimlə gəlirdi. O, bir şey danışanda Timka maraqdan ağzını ayırıb qulaq asırdı…

O gün həmişə olduğu kimi, çörək almağa getmişdik, qayıdarkən yolda həmin adamla qarşılaşdıq. Avtobus təzəcə əsas meydançadakı çörəkçi dükanının qarşısında dayanmışdı. Görünür, o da bu avtobusla gəlmişdi, ya da, bəlkə, əvvəldən gəlib burada dayanmışdı. Bazar günləri Pirşağıya bir neçə avtobus gəlir. Həmin adam bizi görən kimi yaxınlaşdı.

Tahirin bacısı qətiyyən heyrətlənmədi, bircə soruşdu:

–          Niyə gəlmisən? – sonra üzünü bizə tutub ta-mam başqa səs tonu ilə dedi: – Uşaqlar, yavaş-yavaş gedin, mən gəlib sizə çataram.

Biz irəlidə gedir, onlar da arxadan gəlirdilər. Deyəsən, Timkanın bu adamdan xoşu gəlməmişdi. Axı mən Timkanı yaxşı tanıyıram. Hətta onun rəngi də ağarmışdı və tez-tez geri boylanırdı. Onlar arxadan gəlir və sakitcə nəsə danışırdılar. Sonra birdən adam səsini qaldırdı:

–          Yaxşı, bəs mən nə edim, özümü asım?! Mənim yerimdə kim olsaydı, belə edərdi!

Bu yerdə onların söhbətinə qulaq asmağa başladıq. Tahirin bacısı ona sakitcə deyirdi:

–          Sənin yerində istənilən qorxaq olsaydı, bəli, qorxaq və mənasız adam olsaydı, elə edərdi!.. Başa düşdün? Nifrət edirəm sənə!

Sonra o, arxadan gəlib bizə yetişdi, bu vaxt artıq qəbiristana çatmışdıq.

–          Gəlin bir az kölgədə oturaq, – dedi, – nədənsə yorulmuşam.

Otların üstündə oturduq. Sonuncu dəfə Pirşağı qəbiristanına 10 il əvvəl gəldiyini dedi. O vaxt elə biz yaşda olub. Bayaqkı adam haqqında heç nə demədi. Rəngi ağarmış Timka oturub susurdu. Elə gündüz vaxtı da qəbiristanda özünü birtəhər hiss edirdi.

Səhər həmin adam çimərlikdə peyda oldu.

Əvvəlcə ətrafda dolaşdı, sonra yaxınlaşdı. Yenə nəsə danışdılar. Onun əlindən tutmaq istədi, qız isə tez geri çəkildi.

Sonra həmin adam Timkaya dedi:

–          Ay oğlan, al bu pulu, zəhmət olmasa, get, mənə siqaret al.

–          Get, özün al!

İlk dəfə idi, Timkanın böyüklərlə belə danışdığını eşidirdim. Kişi heç nə demədi, onun olduqca yazıq siması vardı. Tahirin bacısı isə heyrətlə Timkaya baxırdı. Sonra kişi çıxıb getdi, biz isə çimməyə yollandıq. Həmin gün Tahirin bacısı fikirli idi və susurdu.

Beləcə, bir ayın necə keçdiyini bilmədik. Nəhayət, həmin axşam gəlib çatdı.

Onun evinin qarşısında oturmuşduq. Aynabəndi olan birmərtəbəli evdə üçümüzdən başqa heç kəs yox idi. Hava toranlaşan kimi Tahir harasa çıxıb getdi. Sakitcə oturmuşduq, o isə astadan sevimli mahnısını zümzümə edirdi. Bu bizim sonuncu axşamımız idi. Səhər o, Pirşağıdan gedəcəkdi. Məzuniyyəti başa çatmışdı, bizim dərslərimiz isə hələ avqust ayından sonra başlayacaqdı. Bu bir ayı onsuz nə edəcəkdik, təsəvvür edə bilmirdim. Deyəsən, Timka da mənim günümdə idi, o da oturub susurdu. Nənəm deyirdi, Timka arıqlayıb, yəqin, göz dəyib…

O axşamı yaxşı xatırlayıram. Boğanaq iyul axşamlarından biri idi. Gümüşü yarpaqlı ağacın çiçəklərinin xoş rayihəsi ətrafa yayılırdı. Ancaq həmin ağacın adını heç xatırlaya bilmirəm. Ay da, ulduzlar da görünmürdü. O susdu, daha oxumadı. İndi üçümüz də susmuşduq. Sonra həmin lənətə gəlmiş bayquş gəlib ağaca qondu və tükürpərdici səslə ulamağa başladı. Qaranlıqda ağac da, bayquş da görünmürdü. Dəyirmançı Sadıq gəlib dedi ki, bayquşun hər gecə ağaca qonub oxuması xeyrə əlamət deyil və o, yəni Sadıq bilmir, bayquşu qoşalülə ilə vurub öldürsün, yay yox. Sonra o, bayquş və skeletlə bağlı dəhşətli əhvalatlar danışdı, amma o gecə heç kəs onu dinləmədi.

Sonra Tahirin bacısı əşyalarını yığmaq üçün evə keçdi. Avtobus şəhərə lap tezdən, saat altının yarısında yola düşürdü. O, tez-tələsik hər şeyini yığışdırdı, yükü çox da böyük deyildi. Birdən yaylığını axtarmağa başladı, üstündə xəritə olan həmin yaylığı deyirəm. Hamımız birlikdə onu harada unuda biləcəyini xatırlamağa çalışdıq və dedik, yəqin, günorta kənddən qayıdanda onu qəbiristanda unudub… Dedi ki, səhər tezdən avtobus yola düşənə qədər gedib yaylığı tapar. Sonra Sadıq ondan soruşdu:

– Səhər tezdən yüklərini kəndə aparmağa kömək lazımdır?

O, kandara çıxıb ətrafa baxdı və birdən Timkanı soruşdu. Doğrudan da, Timka harasa qeyb olmuşdu. Elə bir az əvvəl burada idi, amma indi itmişdi.

Tahirin bacısı dedi ki, yəqin, Timka qəbiristana, yaylığı gətirməyə gedib. Bilirdim ki, Timka hətta qəbiristanın yanından keçməyə belə qorxurdu, ancaq mən də onun kimi düşünürdüm. Ürəyimə dammışdı ki, Timka qəbiristana gedib. Hələ də bilmirəm, niyə elə fikirləşirdim. Dəyirmançı Sadıq güldü, dedi, Pirşağıda gecə vaxtı qəbiristana gedə biləcək kişi tanımır. Heç milis rəisi özü də gecə qəbiristana getməz. O ki qaldı Timkaya, o uşağın qəbiristana gedə biləcəyini düşünmək belə gülüncdür.

Tahirin bacısı ona cavab vermədi, yola çıxıb qəbiristana tərəf getməyə başladı, Sadıqla mən də onun arxasınca düşdük. Sadıq gedə-gedə nəsə mızıldanırdı, deyirdi, bütün bunlar mənasızdır, lap elə Timka axmaqlıq edib qəbiristana gedibsə də, yəqin, indiyə bağrı çatlayıb ölüb. Hiss edirdim ki, Sadıq çox qorxur.

Tahirin bacısı əvvəlcə addımlayırdı, sonra qaçmağa başladı. Qaçaraq bir neçə dəqiqəyə qəbiristana çatdıq.

Ay çıxmışdı. Başdaşılarının yanında bitmiş çinarların kölgəsi boz qumun üstünə düşürdü. Sakitlik idi. Bircə sisəklər oxuyur və ayağımızın altındakı qum xırçıldayırdı…

Hasardan içəri keçdik, bir neçə addım getdikdən sonra sərdabanın yanında dayanmış Timkanı gördük. O, tək deyildi, qarşısında uca bir kölgə dayanmışdı. Əslində, əvvəlcə bizə elə gəldi ki, bu, kölgədir.

Timka onunla sakitcə danışırdı. Bu vaxt tü-

kürpərdici çığırtı səsi eşidildi, bu, Sadıqın səsi idi. O, sürətlə qəbiristanın hasarından bayıra atıldı.

Tez özümüzü Timkaya çatdırdıq və onun Tahirlə üz-üzə dayanıb söhbət etdiyini gördük. Sən demə, Timka qəbiristana gəlib, yaylığı tapıb və çıxıb getmək istəyəndə kimsə onu səsləyib. Çevriləndə sərdabadan arıq kölgənin çıxdığını görüb… Əlbəttə, bu, skelet yox, hər gün gecələmək üçün qəbiristana gələn Tahir olub. Sən demə, o hər gecə bura gəldiyi üçün itirdi…

Timka bizə yaxınlaşıb yaylığı qaytardı. Yəqin, Ay işığı düşdüyü üçün sifəti belə solğun görünürdü. Tahirin bacısı heç nə deməyib, yaylığı aldı.

Həmişə olduğu kimi, üçlükdə evə qayıdırdıq, Tahir isə arxadan gəlir, ayaqlarını yerə döyəcləyərək nəsə anlaşılmaz şeylər donquldanırdı… Bir göz qırpımında Sadıqın hara yoxa çıxdığını bilmirdik.

Onun evinə çatanda vidalaşdıq. O, əlini Timkanın kürəyinə qoydu, əvvəl onu, sonra da məni öpdü.

– Siz yaxşı, mərd adamlar olacaqsınız! – bizə dedi.

Getdik…

Gecə Timkanın səsinə oyandım. O ağlayırdı. İlk dəfə idi, Timkanın ağladığını görürdüm. Hətta ötən il onu ilan sancanda, ayağı şişib kötük kimi olanda da ağlamamışdı…

Səhər Tahirin bacısı çıxıb getdi. Sadıq isə bütün Pirşağıya səs salmışdı, deyirdi ki, ömründə Timka kimi cəsarətli adam görməyib.

1967